HISTORIA MODĄ PISANA

Zapraszamy na wystawę poświęconą modzie w czasach renesansu. W kolekcji Oddziału Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu znajduje się dzieło wydane w 1577 r.  przez Hansa Weigla: Habitus praecipuorum populorum tam virorum quam foeminarum singulari arte depicti; Trachtenbuch: Darinn fast allerley vnd der fürnembsten Nationen, die heutigs tags bekandt sein, Kleidungen, beyde wie es bey Manns vnd Weibspersonen gebreuchlich, mit allem vleiß abgerissen sein, sehr lustig vnd kurtzweilig zusehen, sygn. OSD 406987. Starodruk pochodzi z Biblioteki księcia Jerzego Rudolfa w Legnicy. Hans Weigel (1549-1578) był grafikiem, ilustratorem książek, ale przede wszystkim drukarzem i wydawcą z Norymbergii. Opublikowane przez niego dzieło było bardzo popularne w XVI wieku, ale co ciekawe, nadal cieszy się ogromną popularnością, którą niewątpliwie zawdzięcza autorowi zamieszczonych w nim drzeworytów: Jostowi Ammanowi (1539–1591). Artysta pochodził ze Szwajcarii, ale tworzył w krajach niemieckich. Dał się poznać jako utalentowany grafik, ilustrator, a także malarz.

Jost (Jos, Jobst) Amman (Ammann, Ammon) urodził się w Zurychu jako syn Johanna Jakoba Ammana, kanonika, profesora retoryki i języków klasycznych w Collegium Carolinum w Zurychu i jego trzeciej żony Elisabeth Egger. Niewiele wiadomo o jego życiu osobistym poza faktem, że w 1560 r. przeniósł się do Norymbergii, gdzie przyjął obywatelstwo i mieszkał aż do swojej śmierci. Był niezwykle płodnym i pracowitym artystą, przypisuje mu się autorstwo około 1500 rycin wykonanych różnymi technikami. Amman prawdopodobnie kształcił się w warsztacie Virgila Solisa (1514–1562), a następnie po jego śmierci zastąpił go na stanowisku głównego ilustratora u frankfurckiego wydawcy Zygmunta Feyerabenda (1528–1590). Współpracowali przy wydaniu ponad 50 druków wykonanych głównie w technice drzeworytniczej, ale również miedziorytniczej. Oprócz ilustracji Amman projektował również inne elementy typograficzne, w tym ozdobne krawędzie i inicjały. Jego prace znalazły się w druku Wenzela Jamnitzera: Perspectiva corporum regularium,1568. Sporządził również serię rycin przedstawiających królów Francji z krótkimi biografiami, która ukazała się we Frankfurcie w 1576 r oraz Panoplia Omnium Liberalium Mechanicarum et Seden-tariarum Artium Genera Continens, zawierające 115 tablic. Był również autorem drzeworytów do Biblii wydanej we Frankfurcie przez Zygmunta Feierabenda oraz do przeglądu topograficznego Bawarii autorstwa Philippa Apiana. Prawdopodobnie tworzył także obrazy olejne i na szkle. W XVI w. jego prace cieszyły się ogromną popularnością.           Po śmierci Ammana w 1591 r. spotkały się z wieloma krytycznymi opiniami. Nie wpłynęło to jednak na fakt, że nadal je kopiowano i ponownie wykorzystywano. Wywarły ogromny wpływ na takich artystów jak Peter Paul Rubens i Rembrandt van Rijn.

Dzieło Hansa Weigla: Habitus praecipuorum populorum wpisuje się w cykl tzw. Trachtenbücher (Kostümbücher), czyli  ksiąg o charakterze encyklopedycznym ukazujących ubiory i stroje, głównie kobiece, typowe dla różnych państw, miast, regionów, a nawet kontynentów. Kostiumy prezentowano spośród różnych warstw społecznych: od papieża, cesarza, króla, poprzez stroje arystokratów i mieszczan, do ubiorów chłopów, woźnicy, lekarza. Materiał został usystematyzowany wg kontynentów, a w ich obrębie - państw i regionów. Książki zawierające ryciny z przedstawieniami kostiumów oraz ich opisami cieszyły się niezwykłą popularnością w Europie Zachodniej u schyłku XVI i na początku XVII w. Był to okres, w którym następowały głębokie zmiany w mentalności europejskiego społeczeństwa. Niewątpliwie ogromną rolę odegrywały odkrycia geograficzne i związany z nimi rozwój kartografii oraz ogólnej wiedzy o świecie. Uważnie śledzono relacje i opisy podróżników. Bardzo popularne stały się ilustrowane albumy z podróży oraz wydania zbiorów widoków miast, map i planów. Coraz więcej czasu i uwagi poświęcano gromadzeniu kolekcji przedmiotów pięknych i kunsztownych, ale również dziwnych, osobliwych i nieznanych. Były to tzw. Kunstkammer (Wunderkammer), czyli gabinety osobliwości. Powstały wprawdzie już we wcześniejszym okresie, ale dopiero w XVI w. przeżywały prawdziwy rozkwit. Zbiory wzbogacano o  dzieła sztuki, numizmaty, minerały, ale również przedmioty niezwykłe, czasami wręcz kuriozalne. Dostarczały je kompanie handlowe z całego świata. Częścią takich kolekcji były również książki, które popularyzowały i systematyzowały wiedzę renesansowego społeczeństwa  o odległych krajach, społeczeństwach, obyczajach. Księgi ubiorów odzwierciedlały wzrastające w renesansie zainteresowanie ubiorem i  modą. Zresztą często wizerunki z ksiąg kostiumów kopiowano w albumach z podróży, sztambuchach (czasami wręcz wklejano fragmenty rycin lub kopie rysunków), czy na bordiurach map. Europejczycy wierzyli, że poznając strój, ubiór charakterystyczny dla danego regionu, przybliżają sobie również wiedzę o obyczajach i relacjach społecznych tam panujących. 

Należy brać pod uwagę również fakt, że w XVI w. istniały przepisy dokładnie regulujące kwestię ubioru. Ordynacje, tzw. leges sumpturiae, do których należały ustawy o ubiorach, były powszechnie stosowane jako ważny element kontroli społecznej, służący utrzymaniu istniejącego porządku społecznego oraz podkreśleniu hierarchii klasowych, stanowych czy też zawodowych. Przepisy określały nawet, jakie stroje są odpowiednie na obchody uroczystości rodzinnych (zaręczyny, wesela, chrzty, pogrzeby) i okolicznościowych. Trachtenbücher stanowią dla badaczy bezcenne źródło wiedzy kostiumologicznej, etnograficznej, kulturowej oraz socjologicznej. Umożliwiają również badania obyczajów, ceremoniału dworskiego oraz historii konkretnych miast  i regionów.

Pierwsza księga zawierająca wizerunki ubiorów z różnych krajów powstała w latach 1529-1531, a w roku 1562 została wydana drukiem w Paryżu pod tytułem: Recueil de la diversite des habits qui sont de prezent en usage tant es pays d’Europe, Asie, Affrique & Isles sauvages. Jej autorem był Christoph Weiditz. Największym uznaniem cieszyły się natomiast trzy tytuły: Habitus praecipuorum populorum Hansa Weigla; Gynaeceum Josta Ammana oraz Degli habiti antichi Ceasare Vecellio. O ich popularności może świadczyć duża liczba wznowień. Okazuje się, że w samym regionie Veneto w latach 1540–1610 ukazało się przynajmniej dziesięć publikacji tego typu. Ponadto liczne wydania miały miejsce w krajach Rzeszy i w Prusach, a także na terenie Cesarstwa Habsburskiego

Hans Weigel w przedmowie do Habitus praecipuorum populorum zadedykował swoje dzieło palatynowi reńskiemu Ludwikowi. Następnie wyjaśnił, że celem jego pracy jest utrwalenie szybko przemijającej mody europejskiej. Podkreślił również cel dydaktyczny publikacji: każdy powinien wiedzieć, jaki ubiór jest odpowiedni dla danej klasy czy zawodu, a także jak unikać kopiowania obcych wzorów. Wskazówki te miały uchronić społeczeństwo przed popadnięciem w sidła pychy i próżności. Przesłanie zostało zaakcentowane przez dodanie do publikacji kazania św. Jana na temat pychy. Frontyspis druku zawiera tytuł w wersji łacińskiej oraz niemieckiej. Został obramowany ornamentalną ramą,     w której umieszczono w górnej części przedstawienia z Księgi Rodzaju: Adam i Ewa z Bogiem, pobyt w Raju i wreszcie wygnanie. U dołu karty znalazło się przedstawienie czterech mężczyzn jako personifikacji kontynentów: Europa (nagi młodzian z belą materiału pod pachą i nożycami krawieckimi w ręku), Azja (mężczyzna w turbanie w stroju janczara), Afryka (człowiek w turbanie i długim płaszczu z włócznia i tarczą), Ameryka (ciemnoskóry mężczyzna z łukiem w przepasce na biodrach i pierzastej pelerynie). 

Egzemplarz posiadany przez Bibliotekę Uniwersytecką we Wrocławiu zawiera kilkadziesiąt drzeworytów wykonanych na papierze żeberkowym i ręcznie pokolorowanych. Każda rycina opatrzona jest łacińskim tekstem u góry oraz wierszykiem w języku niemieckim u dołu karty. Przeważnie drzeworyty przedstawiają pojedyncze postacie, czasami w grupach. Sylwetki ukazane są w ujęciu przodem, ale również tyłem, by dokładnie pokazać strój oraz fryzurę. Bryła postaci jest zwarta i statyczna. Artysta zaznaczył przestrzeń, w jakiej sylwetki te się znajdują, ale ma ona charakter uniwersalny. Niezwykle pieczołowicie i precyzyjnie oddano wszystkie detale związane ze strojem i fryzurami. Amman zaprezentował kostiumy z różnych kontynentów (najwięcej z Europy), obejmowały one nie tylko różne stany i warstwy społeczeństwa, ale także zawody. Nie były to portrety konkretnych osób, lecz raczej stereotypowe wyobrażenie o mieszkańcach różnych części świata. 

Habitus  z drzeworytami Ammana był i jest nadal uważany za jedną z najlepszych prac o strojach opublikowanych w XVI w.  Prezentuje nie tylko stroje europejskie i azjatyckie, ale również afrykańskie i południowoamerykańskie. Druk stanowił wzór dla takich późniejszych prac jak Diversarum nationum habitus Pietro Bertellego, Padwa 1589 i Habiti antichi e moderni Cesare Vecellio, Wenecja 1590, które wręcz wykorzystały wiele z jego tablic. 

Jost Amman pozostawił po sobie bogaty dorobek artystyczny. Jego prace są bezcennym źródłem ikonograficznym dla badaczy i wzbogacają naszą wiedzę. 

Serdecznie zapraszamy na wystawę, która potrwa do końca sierpnia. Ekspozycja mieści się w gablotach na poziomie 3. Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, tuż obok Czytelni Zbiorów Specjalnych. Można ją obejrzeć w godzinach otwarcia Biblioteki.

Zachęcamy do obejrzenia wystawy poświęconej najmodniejszym strojom z XVI wieku !

Wybrana literatura: 

1. Allgemeine deutsche Biographie, Leipzig 1875, Bd. 1, s. 401

2. Allgemeines Künstlerlexikon : die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, [begr. und mithrsg. von Günter Meissner], Leipzig 1992, Bd. 3, s. 246-249

3. Allgemeines Lexikon der bildenen  Künstler, hrsgs. von U. Thieme, F. Becker, Leipzig 1906, Bd. 1, s. 410-413

4. Mielnik M.: Stateczne matrony i cnotliwe panny, czyli Księga ubiorów gdańskich Antona Möllera w kontekście europejskich Trachtenbucher [w:] Quart, R. 9, nr. 3 (2008), s. 20-41

5. Szymankiewicz K.: Księgi kostiumów jako interpretacja i symboliczna wykładnia świata w XVI-wiecznej Europie [w:] Załącznik Kulturoznawczy, (9), 613–637, https://doi.org/10.21697/zk.2022.9.31 [dostęp 24.06.2024]

6. Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, Warszawa 1890,  t. 1, s. 1033